Meehelpen? Ga naar etymologieWiki

 

Jaarwoord generator van Genootschap Onze Taal

 

accijns - (belasting op levensmiddelen)

Etymologische (standaard)werken

M. Philippa, F. Debrabandere, A. Quak, T. Schoonheim en N. van der Sijs (2003-2009) Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, Amsterdam

accijns zn. ‘belasting op levensmiddelen’
Mnl. assise ‘belasting’ [ca. 1237; CG I, 30], assijs [1284; CG I, 1011], exzijs ‘belasting’ [1406; MNW excijs], exchijns ‘accijns (op wijn of bier)’ [1408-14; MNW excijs], wijnassijnse (mv.) ‘accijns op wijn’ [1425-30; MNW perche]. Zeer frequent, ook in samenstellingen en afleidingen, is mnl. sijs: sijsmeysters ‘inners van accijnzen’ [1400-34], Torfsiis, houtsiis, ooftsiis, calcsiis, zoutsiis [1380; MNW calcsijs], versiset (3e pers. ev.) ‘accijns betaalt’ [1340-79; MNW versisen]. Vormen met /aks/ pas in het Vroegnieuwnederlands: accijs ‘accijns (op bier)’ [1532-37; MNW ondersteken]; vnnl. holtkoolenaxsijs ‘accijns op houtskool’ [16e eeuw; MNW torfassijs], axcijnsen (mv.) [1629; WNT].
In accijns zijn verschillende woorden gecontamineerd. De tweede lettergreep is in elk geval die van → cijns ‘belasting’ < Latijn cēnsus ‘schatting’. De oudste voorloper is mnl. assise, assijs, dat ontleend is aan Oudfrans assise ‘rechtszitting, (prijs)verordening, belasting’ [als asise ca. 1170; Rey] (zie → assisen), verl.deelw. van asseoir ‘oprichten, vaststellen’ < vulgair Latijn *assedere < Latijn assidēre ‘zitten bij’, gevormd uit → ad- ‘bij’ en sedēre ‘zitten; vastgesteld zijn’. Door volksetymologische associatie met Latijn excīdere ‘afsnijden, uithollen’ zouden vormen als mnl. exzijs en exchijns kunnen zijn ontstaan. Later ontstonden dan weer vormen met een a- (de a- van assijs?), zoals axsijs en het huidige accijns.
Aan het Nederlands ontleend is Engels excise ‘accijns’ [als exsysys 1494; OED] en Frans accise ‘accijns’. Misschien ook middeleeuws Latijn accisia.

P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), Etymologisch woordenboek: de herkomst van onze woorden, 2e druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen

accijns [verbruiksbelasting] {assise, assy(n)s [schatting, belasting, accijns, rechtsgebied waarin de ‘assisen’ geldig waren] 1237, axcijnsen 1629} < middeleeuws latijn assisia, assisa, accisia [zitting van een tribunaal, jury, wetgevend besluit, vaststelling van belasting, belasting, accijns (vooral op levensmiddelen)], van assidēre [zitting houden], van ad [naar … toe, bij] + sedēre (in samenstellingen -sidēre) [zitten]; bij de vorming heeft het woord census [geregistreerd bezit] invloed uitgeoefend → cijns.

J. de Vries (1971), Nederlands Etymologisch Woordenboek, Leiden

accijns znw. m., onder invloed van cijns ontstaan uit fra. accise ‘belasting’, dat eerst sedert de 16de eeuw optreedt en wel door invloed van cens uit het oudere assise ontstaan (waaruit mnl. assise), dat deelw. van asseoir ‘vaststellen’ is.

N. van Wijk (1936 [1912]), Franck's Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, 2e druk, Den Haag

accijns znw., eerst nnl. De mnl. vorm assîse v. “belasting” gaat terug op ofr. assise uit mlat. assisa, assisia (van adsidêre gevormd) “rechtszitting, daar genomen besluit, prijsverordening of belastingverordening, belasting”. Het fr. accise “belasting” (mlat. accîsia, wsch. van accîdere “snijden” en dus in oorsprong van assisia verschillend) deed ndl. accijs opkomen, dat onder invloed van cijns een n aannam.

J. Vercoullie (1925), Beknopt etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Den Haag / Gent

accijns m., onder invloed van cijns, in plaats van accijs, gelijk Nhd. accise, Fr. accise, uit Mlat. accisiam (-a) = impost, insnijding op een kerfstok, van Lat. accidere = kerven, uit ad (z. togen) en caedere (z. scheiden). Mnl. assise = accijns, evenals Fr. assise is uit Mlat. assisam (-a), een afleid. van Lat. ad-sidere = aan-zitten. De bet. zijn: 1. rechtzitting, 2. besluiten van zulke zitting, 3. besluiten aangaande belastingen, 4. belasting. — Mlat. accisia en assisa werden wel eens verward.

Dialectwoordenboeken en woordenboeken van variëteiten van het Nederlands

F. Debrabandere (2010), Brabants etymologisch woordenboek: de herkomst van de woordenschat van Antwerpen, Brussel, Noord-Brabant en Vlaams-Brabant, Zwolle

cijns, zn.: accijns. Door aferesis uit accijns, mede door verwarring met cijns.

Thematische woordenboeken

N. van der Sijs (2005), Groot Leenwoordenboek

accijns (Oudfrans assise)

C.H.Ph. Meijer (1919), Woorden en uitdrukkingen verklaard door Dr. C. H. Ph. Meijer, Amsterdam

Accijns, mnl. assise, uit fra. assise, met ingevoegde n door verwarring met cijns (zie dat woord). Het woord assise beteekende eerst: rechtszitting (’t komt van ’t lat. ad-sidere = zitten bij) en kwam door de bet.: de besluiten van een rechtszitting, en die van: besluiten omtrent belastingen, dan tot die van: belasting zelf, waarbij weder het woord cijns (lat. census, schatting) van invloed kan geweest zijn, daar men in accij(n)s een samenstelling van dat woord kon zien (nl. accencus).

T. Pluim (1911), Keur van Nederlandsche woordafleidingen, Purmerend

Accijns is oorspr. gevormd van ’t Lat. assiam, een afleiding van ad-sidere = aanzitten. De bet. van dit assiam was eerst rechtszitting; daarna: een besluit van zulk een rechtszitting; vervolgens meer de besluiten omtrent de belasting en eindelijk de belasting zelf. In het Fr. werd het assise (vgl. „’t Hof van Assisen” of „Gerechtshof”), doch is al vroeg door accise vervangen, daar men dacht aan ’t Lat. accidere = afsnijden (de belasting werd als ’t ware van de waarde afgesneden). Dit accise werd in ’t Mnl. accijs en verbasterde later tot accijns, daar men het in verband bracht met cijns of tijns, van ’t Lat. census = belasting. Vandaar ook, dat ’t oorspr. vrouwelijke woord later manlijk werd.

Uitleenwoordenboeken

N. van der Sijs (2010), Nederlandse woorden wereldwijd, Den Haag; met aanvullingen uit Uitleenwoordenbank 2015

accijns ‘verbruiksbelasting’ -> Fries aksijns ‘verbruiksbelasting’; Engels excise ‘verbruiksbelasting’; Duits Akzise ‘verbruiksbelasting’; Frans excise ‘indirecte belasting over consumptiegoederen (in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten)’ ; Frans accise ‘verbruiksbelasting’; Maltees sisa ‘verbruiksbelasting’ ; Esperanto akcizo ‘verbruiksbelasting’ ; Papiaments akseins ‘verbruiksbelasting’.

Dateringen of neologismen

N. van der Sijs (2001), Chronologisch woordenboek: de ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, Amsterdam

accijns verbruiksbelasting 1629 [WNT] <ME Latijn

Overige werken

Woordenboek der Nederlandsche taal (WNT) & Middelnederlandsch woordenboek (MNW) & Vroegmiddelnederlands woordenboek (VMNW) & Oudnederlands woordenboek (ONW) – alle onderdeel van de Geïntegreerde Taalbank (GTB)

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.

Hosted by Instituut voor de Nederlandse Taal