Meehelpen? Ga naar etymologieWiki

 

Jaarwoord generator van Genootschap Onze Taal

 

rug - (achterzijde van de romp of ander voorwerp)

Etymologische (standaard)werken

M. Philippa, F. Debrabandere, A. Quak, T. Schoonheim en N. van der Sijs (2003-2009) Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, Amsterdam

rug zn. ‘achterzijde van de romp of ander voorwerp’
Onl. ruggi ‘rug’ in Thu ... sattos aruit an ruggi unsin ‘jij hebt ellende op onze rug geladen’ [10e eeuw; W.Ps.]; mnl. rugge ‘rug’ [1240; Bern.]; vnnl. rugge ook voor voorwerpen met een vergelijkbare vorm als de ruggengraat of in de betekenis ‘achterkant’: Op den rugghe staet noch gheschreven ‘op de achterkant (van een papier)...’ [1518; iWNT], rugghe van een Mes [1602; iWNT], den rugh, besijden den Taeffelbergh ‘de lange smalle hoogte of bergkam, naast de Tafelberg’ [1652; iWNT]; nnl. Met goude stempels ... Op breede ruggen ‘(boeken) met gouden stempels op brede ruggen’ [1733; iWNT].
Os. hruggi (mnd. rugge); ohd. hrukki, rucki (nhd. Rücken); ofri. hreg (nfri. rêch, rich); oe. hrycg (ne. ridge ‘richel, bergkam, nok’); on. hryggr (nzw. rygg); alle ‘rug’ (voor het Engels zie onder), < pgm. *hrugja-.
Buiten het Germaans geen zeker verwante woorden. Misschien verwant met: Latijn crux (genitief crucis) ‘folterpaal, kruishout’ (zie → kruis), indien dat een erfwoord is. De gemeenschappelijke oorsprong zou men dan in de huizenbouw moeten zoeken: Latijn crux zou oorspr. ‘vorkvormige balk’ betekenen; loodrecht hierop ligt dan de nokbalk, hetgeen de oorspr. betekenis van het Germaanse woord zou zijn. Deze betekenis komt inderdaad al vroeg voor in het Oudengels [ca. 1000; OED], maar lijkt desondanks te zijn ontstaan bij ouder ‘rug’ [897; OED], naar analogie van de vorm.

P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), Etymologisch woordenboek: de herkomst van onze woorden, 2e druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen

rug* [achterzijde] {oudnederlands ruggi 901-1000, middelnederlands rugge, rigge} oudsaksisch hruggi, oudhoogduits (h)rucki, oudfries hregg, oudengels hrycg, oudnoors hryggr; buiten het germ. latijn crux, 2e nv. crucis [kruis, maar oorspr.: kromme paal], litouws kriauklas [rib], (onzeker) oudindisch kruñcati [hij kromt zich].

J. de Vries (1971), Nederlands Etymologisch Woordenboek, Leiden

rug znw. m., mnl. rugghe, rigghe, regghe m., onfrank. rucgi, ruggi, os. hruggi, ohd. hrucki, rucki (nhd. rücken), ofri. hreg, oe. hrycg (ne. ridge), on. hryggr. — lat. crux ‘martelkruis’ (eig. ‘gevorkte stam’), oi. kruñcati ‘zich krommen’, lit. kriáuklas ‘rib’ (idg. wt. *(s)kreuk, afl. van *(s)ker ‘inschrompelen’, zie IEW 938).

Gewoonlijk gaat men uit van een bet. ‘gekromd lichaamsdeel’, waarbij men. evenals bij nek, aan’de vorm van dit lichaamsdeel bij het dier zal moeten denken. — Indien echter lat. crux verwant is, kan men van een minder abstracte bet. uitgaan. Terwijl crux de in twee takken uitlopende boomstam betekent, die als stander voor het huis dient, is ne. ridge juist de in de vork geplaatste vorstbalk. Deze woorden hebben dus betrekking op de huisbouw; de bet. ‘rug’ kan zich dan uit die van ‘vorstbalk’ ontwikkeld hebben. (J. Trier, Westfäl. Forschungen 4, 1941, 124-125). — Voor de ontrondingsvormen reg in NHolland en rig in Vlaanderen en Zeeland, zie V. Verstegen Hand. Comm. Top. Dial. 17, 1943, 302 met kaart. Voor de dialectische vormen in het nl. zie P. J. Meertens, Taalatlas afl. 4, 3.

N. van Wijk (1936 [1912]), Franck's Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, 2e druk, Den Haag

rug znw., mnl. rugghe (rigghe, regghe) m. = onfr. rucgi, ruggi, ohd. (h)rucki (nhd. rücken), os. hruggi, ofri. hreg (gg), ags. hrycg (eng. ridge), on. hryggr m. “rug”. De oorspr. bet. was wsch. “het gekromde” (vgl. bij achterbaks) en verwant kunnen zijn kymr. crogen “cochlea, concha” (ier. crocenn “rug, vel” wordt beter anders verklaard), lat. crux “kruis”, lit. kriauklas “rib”, oi. krún͂cati “hij kromt zich”. On. krûga v., ier. cruach “hoop” (zie rook II) zullen wel niet verwant zijn; ze komen veeleer van een basis, die “laden” beteekende.

[Aanvullingen en Verbeteringen] rug. Hierbij nog ksl. kručina (*krąčina) “kholéra”, slov. u-krokniti “zich buigen”, po. kręcz “ duizeligheid”, lett. krôka, krunka “plooi”?

C.B. van Haeringen (1936), Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Supplement, Den Haag

rug. On. krûga, lees: hrûga.

J. Vercoullie (1925), Beknopt etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Den Haag / Gent

rug m., Mnl. rugghe, Os. hruggi + Ohd. rucki (Mhd. rücke, Nhd. rücken), Ags. hrycg (Eng. ridge), Ofri. hreg, On. hrygar (Zw. rugg, De. ryg) + Skr. wrt. kruñc = zich krommen, Lat. crux = kruis, Oier. crogen = schelp, Lit. kriauklas = rib.

Dialectwoordenboeken en woordenboeken van variëteiten van het Nederlands

F. Aarts (2017), Etymologisch Dictionairke vaan ’t Mestreechs, Maastricht

rögk (zn.) rug; Aajdnederlands ruggi <901-1000>.

F. Debrabandere (2011), Limburgs etymologisch woordenboek: de herkomst van de woorden uit beide Limburgen, Zwolle

ruk, zn.: rug; ruggengraat. Vgl. met Ingweoonse ontronding Wvl. rik. Mnl. rugghe, rigghe, rucke ‘rug’, Onl. rucgi, ruggi, Os. hruggi, Ohd. hrucki, rucki, Mhd. rügge, rugge, rück(e), ruck(e), D. Rücken. Germ. *hrugja-. Het woord zou verwant zijn met Oind. krún)cati ‘hij kromt zich’, Lat. crux ‘kruis < gevorkte paal’, Iers crûach ‘hoogte’, Cornisch cruc ‘heuvel’. Idg. *(s)kreuk < *(s)kreu- < *(s)ker- ‘draaien, krommen’. De oorspr. bet. kan dan ‘gekromde dierenrug’ zijn.

F. Debrabandere (2007), Zeeuws etymologisch woordenboek: de herkomst van de Zeeuwse woorden, Amsterdam

rik zn. m.: rug. Ook Wvl. rik. Mnl. rugghe, rigghe, rucke, ric ‘rug’. Onfr. rucgi, ruggi, Os. hruggi, Ohd. hrucki, rucki, Mhd. rügge, rugge, rück(e), ruck(e), Mnd. rugge, D. Rücken, Ofri. hregg. Oe. hrycg, E. ridge, Zw. rygg. Germ. *hrugja-. Het woord zou verwant zijn met Oind. krúñcati ‘hij kromt zich’, Lat. crux ‘kruis < gevorkte paal’, Iers crûach ‘hoogte’, Cornisch cruc ‘heuvel’. Idg. *(s)kreuk < *(s)kreu < *(s)ker- ‘draaien, krommen’. De oorspronkelijke betekenis lijkt dan wel ‘gekromde dierenrug’ te zijn. De vorm rik met Ingw. ontronding u > i.

F. Debrabandere (2005), Oost-Vlaams en Zeeuws-Vlaams etymologisch woordenboek: de herkomst van de Oost- en Zeeuws-Vlaamse woorden, Amsterdam

rigge (L), rik (ZV), zn. m.: rug. Ook Wvl. rik. Mnl. rugghe, rigghe, rucke, ric 'rug'. Onfr. rucgi, ruggi, Os. hruggi, Ohd. hrucki, rucki, Mhd. rügge, rugge, rück(e), ruck(e), Mnd. rugge, D. Rücken, Ofri. hregg. Oe. hrycg, E. ridge, Zw. rygg. Germ. *hrugja-. Het woord zou verwant zijn met Oind. krúñcati 'hij kromt zich', Lat. crux 'kruis < gevorkte paal', Iers crûach 'hoogte', Cornisch cruc 'heuvel'. Idg. *(s)kreuk < *(s)kreu < *(s)ker- 'draaien, krommen'. De oorspronkelijke betekenis lijkt dan wel 'gekromde dierenrug' te zijn. De vorm rik, rigge met Ingw. ontronding u > i.

G.J. van Wyk (2003), Etimologiewoordeboek van Afrikaans, Stellenbosch

rug s.nw.
1. Bepaalde liggaamsdeel by mens en dier. 2. Stut van 'n stoel of bank. 3. Agterkant van iets. 4. Rant, heuwel. 5. Boonste gedeelte van 'n heuwel of berg.
Uit Ndl. rug (al Mnl. in bet. 1 - 3, 6 Des. 1652 in bet. 4 by Van Riebeeck, 1686 in bet. 5). Wsk. is dit toevallig dat die eerste optekening van bet. 4 vroeër is as dié van bet. 5. Die oordragtelike toepassing van bet. 1 sou eers bet. 5 tot gevolg gehad het, d.w.s. die boonste gedeelte van 'n heuwel of berg wat ooreenkoms toon met die boonste gedeelte, d.i. die rug, van 'n dier, en daarna sou die woord toegepas wees op die hele heuwel (bet. 4). Baie Afr. woordeboeke behandel bet. 4 en 5 foutiewelik onder aparte lemmas. Die mv. van rug in bet. 1 - 3 is rugge, rûe of rûens, en in bet. 4 - 5 is dit ruggens en rûens. Ruggens word reeds in 1830 by Teenstra aangetref (Scholtz 1965: 188), en kom ook in plekname voor.
Vanuit Afr. in S.A.Eng. in die mv. ruggens (1862 in bet. 4 en 5).

F. Debrabandere (2002), West-Vlaams etymologisch woordenboek: de herkomst van de West-Vlaamse woorden, Amsterdam

rugge (I, K, R), zn. m.: rug; zie rik

rik (DB, B, O, P, R), zn. m.: rug. Mnl. rugghe, rigghe, rucke, rie ‘rug’. Onfr. rucgi, ruggi, Os. hruggi, Ohd. hrucki, rucki, Mhd. rügge, rugge, rück(e), ruck(e), Mnd. rugge, D. Rücken, Ofri. hregg, Oe. hrycg, E. ridge, Zw. rygg. Germ, *hrugja-. Het woord zou verwant zijn met Oind. krúñcati ‘hij kromt zich’, Lat. crux ‘kruis < gevorkte paal’, Iers crûach ‘hoogte’, Cornisch cruc ‘heuvel’. Idg. *(s)kreuk < *(s)kreu < *(s)ker- ‘draaien, krommen’. De oorspronkelijke betekenis lijkt dan wel gekromde dierenrug’ te zijn. De vorm rik, rigge met Ingw. ontronding u > i.

S.P.E. Boshoff en G.S. Nienaber (1967), Afrikaanse etimologieë, Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns

rug: mv. rûe(ns)/rugge(ns), agterkant v. mens en bokant v. dier se romp; agterkant v. boek, rusbank of stoel; kruindeel v. berg of heuwel; Ndl. rug/rugge, v. Kloe HGA 155 (kaart), 156 (Mnl. rug-/rig-/regghe, dial. reg, rik, ruk), Hd. rücken, Eng. ridge; rugh, soos by vRieb (6.12.1652) i.v.m. Tafelberg gebr., verskil so min v. d. Afr. gebr. dat dit nouliks “anders” genoem kan word (v. Scho TWK/NR 7, 2, p. 21); herk. verderop lewer moeilikhede op (v. d. Vri J NEW).

Thematische woordenboeken

E. Sanders (2009), Van Dale Modern Bargoens woordenboek, Utrecht

rug biljet (ook wel bedrag) van 1000 gulden. In 1968 voor het eerst gevonden, in een literaire tekst. Het gaat hier om een verkorting van rooie rug (zie verder aldaar).
— Ik heb een kennis, die een pats geld verdiende door mensen voor een rug of tien achter het IJzeren Gordijn vandaan te halen. ¶ M. van Amerongen, De roerige wereld van Pistolen Paul (1968), p. 15
— Een zuivere, jofele, echte bontjas die minstens een rug of drie, vier waard was. ¶ Haring Arie, Tweede boek (1969), p. 27
— Uw legitimatie, zegt de kassier. En die vent telt zo drie ruggen voor me uit. Drie duizendjes! Ik tel het in een hoekie nog es na. En nog es. ¶ Paul Rollman, Paul Rollman blijft ademhalen (1971), p. 146

rooie rug biljet (ook wel bedrag) van 1000 gulden. In 1906 voor het eerst opgenomen in een Bargoense woordenlijst, De Boeventaal van Köster Henke, in de vormen rooderug en rood ruggetje. Köster Henke vermeldt tevens halve rooderug voor ‘500 gulden’. Ook aangetroffen als roodrug(je). Het bankbiljet van 1000 gulden had alleen van 1860 tot 1921 een rode keerzijde (daarna werd die grijs), maar bijnamen voor geld kunnen zeer hardnekkig zijn. Zie wat dit betreft ook geeltje. Ook rug werd gebruikt voor ‘duizend gulden’, als verkorting van rode rug.
In 1921 stelde de zwerver en straatmuzikant Cornelis de Gelder (1856-1922), beter bekend als ‘Had-je-me-maar’, zich kandidaat voor de gemeenteraad van Amsterdam. Dit leidde tot het volgende spotliedje:
Is hij lid dan wordt zijn kistje / Goud verguld, met sneeuwwit gloor, / Wordt zijn stok dan afgewasschen / Ingelegd met echt ivoor / In ’t jaar twee roode ruggen, / Hij verdient dan potverdrie / En een rooie rug van ’t krabben / Samen heeft hij er dan drie.
— ‘En dat de faste kelianteele [clientèle] nie krenterig sijnde mag wese, as dat het groote orgelstuk mit ses en sestig pijpe de somma fan sooveul as om en de bij ses rooie ruggetjes heit gekos.’ ¶ Is. Querido, Van Nes en Zeedijk (1915), pp. 293-294. De schrijver verklaart de betekenis in een voetnoot.
— ‘Ik schat, dat ze over meer roodrugjes beschikken, dan je knecht over drie guldens.’ ¶ Herman de Man, Kapitein Aart Luteyn (1937), p. 77
— ‘Hoeveel is vijftien roje ruggen?’ informeerde hij. Flippie aanschouwde hem in opperste verbazing. ‘Wat ’n druiloor!’ riep hij uit. ‘Die kan alles leren wat ie wil, en hij verstaat geeneens Nederlands! Dat is vijftien duizend pietermannen!’ ¶ Piet Bakker, Kidnap (1952), p. 140

N. van der Sijs (2005), Groot Leenwoordenboek

rug (achter iemands --) (vert. van Frans derrière le dos de quelqu’un)

P.G.J. van Sterkenburg (2001), Vloeken. Een cultuurbepaalde reactie op woede, irritatie en frustratie, 2e druk, Den Haag

rug. Weinig majesteitelijk zijn de verwensingen je kunt mij de rug op! en haar elliptische variant me rug op! De emotionele betekenis duidt op minachting en vergelijkbare emoties en kan weergegeven worden met ‘bekijk het maar, je kunt me wat’. Zij drukken a.h.w. een soort duizelingwekkende minachting en onverschilligheid uit. Een mooi voorbeeld van het gebruik van deze verwensing vinden wij in Opoe Herfst [1986] van Rotterdammer Jan Oudenaarden: “Je kan me rug op, me buik af, en me lul als springplank gebruike.” Mullebrouck (1984) kent voor het Vlaams ga op uw rug liggen, dan regent het niet in uw gat! Duidelijk is dat ook deze verwensing minachting uitdrukt en weergegeven kan worden met ‘rot op’. → deur, hart, jeuk.

Uitleenwoordenboeken

N. van der Sijs (2010), Nederlandse woorden wereldwijd, Den Haag; met aanvullingen uit Uitleenwoordenbank 2015

rug ‘achterzijde’ -> Negerhollands rugge, rigi, rege ‘lange achtergedeelte van de romp’.

Dateringen of neologismen

R. Schutz (2007), Brekend nieuws, Nijmegen

van iemands rug af gaan. Letterlijke vertaling van Engels get off someone’s back = iemand met rust laten; Mijn laatste woorden tot dat doorgedraaide mens waren een jaar of twee/drie geleden met het verzoek van mij aan haar om een keertje van mijn rug af te gaan, aangezien ik haar toen al lange tijd negeerde. Ik had toen namelijk door dat ik met een gestoorde vrouw te maken had en dat vind ik een beetje griezelig. (2002); Maar bij de reguliere meubelwinkels is het ook niet allemaal koek en ei. Of ze zijn te beroerd om je van dienst te zijn, of je krijgt ze niet meer van je rug af. En heb je dan wat gekocht, dan kan je 2 tot 3 maanden wachten voordat het geleverd wordt; Puur op wilskracht houd je vol en blijf je braaf je brieven versturen, al is het alleen maar om het UWV van je rug af te houden en je uitkering te blijven ontvangen.

N. van der Sijs (2001), Chronologisch woordenboek: de ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, Amsterdam

rug* achterzijde 0901-1000 [WPs]

Idioomwoordenboeken

F.A. Stoett (1923-1925), Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uitdrukkingen en Gezegden, drie delen, 4e druk, Zutphen

644. Het geld groeit me niet op den rug,

d.w.z. ‘ik moet voor het geld hard genoeg werken, ik kom er zoo makkelijk niet aan.’ In de 17de eeuw voorkomende bij Smetius, 57: Het gelt wasst mij op den rugghe niet; Asselijn (ed. De Jager), 337:

Jou luie vod als je bend, en daar het ze me gisteren weer een mingeles bierkan ebrooken,
Ze kost me moy elf stuivers aan geld; wat mienje dat et geld mien op de rug wast?

Ook bij Tuinman I, 324 staat de zegswijze vermeld: 't Wast my op den rugge niet; vgl. nog Kalv. I, 158; Uit één pen, 143; Ndl. Wdb. XIII, 1585; Antw. Idiot. 463; Teirl. 465: t geld en groeit op mijne rugge (of op mijne kop) niet; Waasch Idiot. 243 b; fri. it jild waechset my net op 'e rêch; Wander I, 1519: das Geld fällt mir nicht aus dem Aermel, aus dem Arsche.

1960. Een breeden rug hebben.

Men zegt dit in scherts van iemand, wien men alles ten laste legt, een zondebok; ook van iemand, die de verantwoordelijkheid draagt en zich er weinig van aantrekt; vgl. Ndl. Wdb. III, 1170; Joos, 113; Antw. Idiot. 1048; Waasch Idiot. 563 a en W. Dijkstra II, 386: ik hab in bréde rêch, dêr kin folle op ôfstuitsje. Dat de zegswijze oud is, bewijst het voorkomen bij Campen, 23: ick heb eenen breden rugge, ick cant al wel draeghen; Mergh, 34: hij heeft een breede rugge; zie verder Pamfl. Muller, 3934, 5 r: Ende ghy weet wel als men een schurfde, ende periculeuse saeck kan schryven op een breen rugh van de heele Gemeente, dat men dat liever doen sal als datmen schier of morghen met zijn weynighen daer over in de peeckel soude blijven; Tuinman I, 202: Hij heeft een breeden rug; dit zegt men van ymand, op wien veele beschuldigingen gelegt worden; C. Wildsch. V, 295; Harreb. II, 233 a; Ndl. Wdb. XIII, 1582; Afrik. hy het 'n breë rug. In het hd. einen breiten Rücken (oder Buckel) haben; nd. se hett en brêden Rüggen (Eckart, 437); eng. to have a broad (or strong) back; fr. avoir bon dos; in het Deensch en Zweedsch is, volgens Wander III, 1755, de zegswijze eveneens bekend.

Overige werken

Julius Pokorny (1959), Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, Bern.

(s)ker-3 ‘drehen, biegen’, (s. auch 1. (s)ker- ‘einschrumpfen’ und 2. (s)ker- ‘springen’), krispo- ‘kraus’, kroukā- ‘Haufe’

A. Av. skarǝna- ‘rund’, skārayat̰-raθa- EN., eigentlich ‘der den Streitwagen kreisen läßt’;
alb. vielleicht kërrús, kurrús ‘beuge, biege’;
gr. κυρτός ‘krumm’ (alte u-Färbung, vgl. russ. kortočki, sowie ksl. sъ-krъčiti ‘zusammenziehen’ usw.); κορωνός ‘gekrümmt’; κορώνη ‘allerlei Gekrümmtes, Gebogenes usw.’ (lat. Lw. corōna), vielleicht als *korō[u̯]-no-s zur u-Basis *(s)kereu-;
lat. curvus ‘krumm, gekrümmt, gewölbt’ (Formans -u̯o-); cortīna ‘rundes Gefäß, Kessel; der Dreifuß Apollos mit dem Kessel darauf; Himmelswölbung’; von einem Partiz. *kr̥-to- ‘gedreht’ abgeleitet;
mir. cor, Akk. Pl. curu ‘Kreise’, cymr. cor-wynt, bret. cor-uent ‘turbo’;
russ. kórtočki Pl. f. ‘hockende, kauernde Stellung’, klr. kortáty śa ‘sich durchhelfen, rackern’ (wenn ‘*sich krümmen’? vgl. gr. κυρτός).
α) Gutturalerweiterungen:
ker-k-, daneben kir-k- (aus redupl. *ki-kro-) und (s)krek-:
Unsicher ai. kŕ̥kāṭa- n. ‘Halsgelenk’, kr̥ka- m. (unbelegt) ‘Kehlkopf’;
gr. κίρκος m. ‘Ring’ (κιρκόω ‘feßle mit einem Ring’), gewöhnlich (seit Homer) κρίκος (dazu κιρσός, κρισσός, dor. κριξός m. Poll. Hes. ‘Krampfader’ als ‘vortretende Aderringe’); lat. circus ‘Zirkellinie, Kreis in der Astronomie; bes. die (runde) Rennbahn’, Präp. circum ‘ringsumherusw.’, circā (nach suprā, extrā); der umbr. Monatsname kurçlasiu als ‘circulāriō’?;
(s)krek- in nd. schrēge, schräge, mhd. schræge ‘schräg’, mnd. mhd. schrage ‘kreuzweisestehende Holzfüße’; klr. kórkuš m. ‘Nacken’, korkoši Pl. ‘Achseln’, čech. krk ‘Hals’ usw. (vgl. oben ai. kr̥ka-); ksl. sъ-krъčiti ‘zusammenziehen’, russ. kórču, -itь ds., ‘Gesichter schneiden’, kórča, korč ‘Krampf’, okorča ‘gebogener Teil des Schlittens’, čech. dial. krkoška ‘Knorren am Holz’, krkva ‘Runzel, Falte’ usw.; auch wruss. korch ‘Faust’ usw. aus *kъrk-so-?;
nasaliert (s)krenk-: vermutlich russ. krjákatь ‘eine andere Wendung nehmen’, krjač ‘Knebelholz’, krjáčitь ‘festbinden’; ksl. kručina (*krǫčina) ‘χολέρα, epilepsia’, sloven. u-kroknem, -niti ‘sich krümmen’, u-kročiti ds., čech. kručina ‘Ginster’, poln. kręcz (*krǫčь) ‘Kopfdrehen, Schwindel; (alt) Starrkrampf’;
mit -g-: (s)ker-g-.
norw. hork (aisl. *hǫrk f.) ‘Weidenband’, dial. auch ‘runzeliges Weib’, herkja ‘zusammenbinden’, hurkl ‘Unebenheit, Knorren’, harkal ‘knorrig’; russ. korgá ‘verkrüppelter Baum’, koržávyj ‘verschrumpft, verkümmert, hart’ (usw.);
nasaliert (s)kreng-: aisl. hrøkkva (hrǫkk) ‘sich kräuseln, krümmen, zusammenschrumpfen’ (*hrenkwan), Kaus. hrøkkva ‘schlingen, kräuseln’ (*krankwjan), dän. rynke ‘runzeln’, aisl. hrukka, mhd. runke ‘Runzel’; m. Anlaut sk- aisl. skrukka ‘runzeliges Weib’, norw. skrukk ‘Runzel’, schwed. skrynka ‘runzeln’, ags. scrincan ‘sich zusammenziehen, verschrumpfen, verwelken’, mnd. schrinken ‘sich zusammenziehen’; gäl. sgreang ‘Runzel’ ist vielleicht ags. Lw.;
als ‘verquerte, kreuzweis gestellte Latten’: mnd. mhd. schrank(e) ‘Gitter, Zaun, Verschluß’, nhd. Schrank, Schranke, mnd. mhd. schrenken ‘verschränken, beschränken, hindern’; ahd. scranc ‘Betrug’, screnchan ‘zu Fall bringen’, ags. screncan ‘ein Bein stellen, betrügen’;
(s)kregh-, nasaliert: (s)krengh-:
umbr. cringatro, krenkatrum, krikatru ‘cinctum’; urgem. *hrengaz in finn. rengas, aisl. hringr, ags. as. ahd. hring ‘Ring’, aisl. hringja ‘kleines rundes Gefäß’ und ‘Spange’ = ahd. rinka, ags. hringe ‘Spange’, ahd. as. hringon ‘ringeln, einen Kreis bilden’; dazu wohl als ‘Rundstab’, got. hrugga ‘Stab’, ags. hrung f. ‘Leitersprosse, Speiche’, engl. rung ‘Leitersprosse’, mnd. mhd. runge ‘Wagenrunge’; aksl. krǫgъ ‘Kreis’, ksl. kruglъ, okruglъ ‘rund’ usw.;
β) Dentalerweiterung kert- ‘drehen’, s. oben S. 584 f.
γ) Labialerweiterungen (s)kereb(h)-, (s)kremb- ‘drehen’ s. unter bes. Schlagwort.
B. i-Basis (s)krei-:
Lat. scrinium ‘rollenförmige Kapsel, Schrein’ (*runder Behälter);
lit. skriejù (für *skrejù), skriẽti ‘im Kreise bewegen, im Bogen fliegen’, lett. skrìenu (skreju), skrìet ‘laufen, fliegen’, alit. skrelis ‘Fittich’, aksl. krilo (*krī-dlo-) n. ‘Flügel’; lit. kreĩvas ‘gewunden, schief’, ostlit. kraĩvas ‘schief’, apý-kraivis ‘gekrümmt’, ablaut. krìvis ‘schief gewachsener Mensch’; apr. grēiwa-kaulin Akk. ‘Rippe’ (‘krummer Knochen’; dissim. aus krēiwa-kaulin), russ. (usw.) kriv ‘krumm’, aksl. razkriviti ‘krümmen’; lett. krails ‘gebogen, gekrümmt’; lett. kreĩlis ‘Linkhand’, ḱeĩris (dissim. aus *kreiris) ds., lit. kairỹs ds. (dissim. aus *krairỹs); aksl. krinica ‘Gefäß, Krug’, okrinъ ‘Napf’, russ. kriníca ‘Kufe, Brunnen, Quelle’;
α) Mit Dentalen:
(s)krei-t-: lat. crīsō, -āre ‘mit den Schenkeln wackeln (beim Beischlaf; von der Frau)’, *creitsō oder *crītsō; mir. crith ‘Zittern, Fieber’, cymr. cryd ‘Wiege, Fieber’, mit s-: ysgryd, bret. skrija ‘vor Furcht zittern’; aisl. hrīð f. ‘Anfall, Sturm; Zwischenzeit, Zeitabschnitt’, ags. hrīþ f. ‘Sturm’, ahd. (h)rīdōn ‘zittern’, ablaut. (h)rit(t)o ‘Fieber’, ags. hrið ‘Fieber’, aisl. hreiðr n. ‘Nest’ (‘*Flechtwerk’); aus dem Begriff der bogenförmigen Bewegung ist verständlich aisl. skrīða ‘sich langsam vorwärts bewegen, kriechen’ (von Würmern), ags. scrīþan, as. scrīthan und skrīdan, ahd. scrītan ‘schreiten’, ahd. scrit ‘Schritt’, aisl. skriðr ‘Lauf, Vorwärtsschreiten’, ags. scriþe, scride m. ‘Lauf’, skrid n. ‘Wagen’; lett. kraitât ‘taumeln’; lit. skriečiù, skriẽsti ‘drehen, im Kreis herumdrehen’, skrýtis ‘Radfelge’, apr. scritayle ds., lit. apskritùs ‘rund’, skritulỹs ‘Kreis, Kniescheibe’, lett. skritulis ‘Rad’, lit. skritinỹs ‘Kugel, Globus’.
(s)kreid-:
Lit. skrindù, skrìsti ‘fliegen, kreisen’, skridinė́ti ‘kreisen (von Vögeln)’, skrýdauti ‘im Kreise gehn’, skriedžiù, skriẽsti ‘fliegen’, skraidaũ, -ýti ‘hin und her im Bogen fliegen’, skraidùs ‘schnell’; lett. skraidelêt ‘umherlaufen’, skrìedinât ‘antreiben’.
β) Mit Labialen: (s)kreip-:
Aisl. hreife m. ‘Handwurzel’, hreifa ‘schwingen’; lit. kreipiù, kreipti ‘drehen, wenden’, kraipaũ, -ýti, Iter. krypstù, krỹpti ‘sich drehen’; aksl. skrěnja ‘εὐτραπελία, scurrilitas’ (*skroipni̯ā); slav. *krě(p)sъ (*kroip-so-) in aksl. vъz-krěšǫ, -iti ‘auferstehen lassen (von den Toten)’, ksl. krěsъ m. ‘τροπή, temporum mutatio’, serb. krȉjes ‘Johannisfeuer’; ablaut. aksl. vъs-krьsnǫti ‘auferstehen’.
(s)kreib-: aisl. hrip n. ‘hölzernes Gefäß’, mengl. rip ‘Fischkorb’, ahd. href ‘Tragkorb’(ursprüngl. ‘Geflochtenes’); lett. kribas Pl. ‘Geflecht im Schlitten’.
s-Erweiterung (s)krei-s-, bes. von ‘vibrierender Bewegung, (sich) schütteln’.
Mir. cressaim ‘schüttle, schwinge’ (*kristō);
got. af-, us-hrisjan ‘ab-, ausschütteln’, ags. as. hrissan ‘sich schütteln, zittern’; aisl. hrīs n. ‘Gesträuch, Rute’, ags. hrīs n. ‘Zweig, Rute’, ahd. hrīs ‘Reis, Rute, Reisig, Gebüsch’; norw. risla ‘Busch, Zweig, Wipfel eines Baumes; Ähre’, schwed. ressna ‘(Hopfen)ranke’, ressn ‘Docke gehechelten Flachses’ usw.; lat. crīnis ‘Haar, bes. Haupthaar’ (*crisnis, vgl.:) cris-ta ‘der Kamm am Kopfe der Tiere’, aisl. hrista ‘schütteln’, mnd. risten ‘flechten’; ahd. rīsta, nhd. Reiste ‘zusammengedrehter Büschel, Bündel überhaupt’; mit ĭ: nd. riste, risse ds., ndl. riste (und rijste) auch ‘Traubenkamm, Rispe, Reihe’; apr. craysi ‘Halm’, crays ‘Heu’;
hierher als p-Ableitung auch: lat. crispus ‘kraus, sich kräuselnd, vibrierend’, crispō, -āre ‘kräuseln, schwingen’, intr. ‘zittern’, gall. PN. Crixos, cymr. crych ‘kraus’, bret. crech ds.; mhd. rispen ‘kräuseln’, rispeln ds., rispe ‘Gezweig, Gesträuch’, ahd. hrispahi ‘virgultum’, nhd. Rispe ‘Reisig, Buschwerk, Bündel, büschliger Blütenstand’, in der Weberei ‘eine gewisse Lage der Fäden’, engl. dial. risp ‘Stengel von Schlingflanzen, Ranken’.
C. u-Basis (s)kreu-:
Vgl. oben S. 935 zu gr. κορωνός; acymr. crunn, mcymr. crwnn, fem. cronn, abret. cron ‘rund’, mir. cruind ‘rund’, zur Grundf. *krundi, vgl. gr. κοκρυν-δακοί· κυλλοί;
sloven. krúliti ‘verstümmeln, rings behacken’, serb. krùljav ‘lahm, verkrüppelt’, poln. królić (für krulić) ‘runzeln’;
vgl. auch ai. karū́-kara- m. ‘Wirbel des Halses und Rückgrates’;
k-Erw. (s)kreu-k-: ai. kruñcati (Dhātup.) ‘krümmt sich’; lat. crux ‘Marterholz’ (ursprüngl. ‘runder Pfahl’); ir. crūach f. ‘Haufe, Schober, Hügel’, gall. *krouka ‘Gipfel’, woraus *krōkka, krūk(k)a ds. (v. Wartburg FEW. 2, 1367), cymr. crug m. ‘cippus, tumulus’, corn. abret. cruc ‘Hügel’, nbret. crug, abrit.-lat. Penno-crucium ON.; aisl. hryggr ‘Rückgrat’, ags. hrycg, as. hruggi, ahd. (h)rukki ‘Rücken’; aisl. hrūga f. ‘Haufe’, hraukr ‘Haufe’, ags. hrēac ‘Kornhaufe’, ndl. rook ds., ablautend ags. cornhrycce f. ‘Korndieme’, engl. rick ds.; lit. kriáuklė ‘Meerschnecke’, kriáuklas ‘Rippe’; lett. kruknêt ‘gekrümmt sitzen’;
Eine t-Erw. scheint krū̆t- ‘Körperwölbung’ oben S. 624.

WP. II 568 ff., WH. I 220 f., 233 f., 279 f., 317 f., 293, 296 f., Trautmann 140 f., 267 f., Loth RC. 43, 416 f.

Woordenboek der Nederlandsche taal (WNT) & Middelnederlandsch woordenboek (MNW) & Vroegmiddelnederlands woordenboek (VMNW) & Oudnederlands woordenboek (ONW) – alle onderdeel van de Geïntegreerde Taalbank (GTB)

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.

Hosted by Instituut voor de Nederlandse Taal